Maandelijks archief: januari 2014

Vriendschap plus

Geplaatst op door
Dubbelportret Carl Georg Heise en Hans Mardersteig, Oskar Kokoschka, 1919

Dubbelportret Carl Georg Heise en Hans Mardersteig, Oskar Kokoschka, 1919, Museum Boijmans Van Beuningen

Wie zijn deze mannen en wat bindt hen? Beiden staren voor zich uit, ieder in hun eigen wereld. Ieder in hun eigen vakje. En toch lijkt het of iets hen verbindt. Maar wat dan?, vroeg ik me afgelopen zondag af toen ik voor dit schilderij van Oskar Kokoschka stond in Museum Boijmans Van Beuningen.

Ze hebben iets zachts en kwetsbaars over zich. Te zacht om zakenpartners te zijn, lijkt me. Broers of vrienden misschien? Gelukkig had ik de multimedia tour gedownload dus kon ik op mijn gemak naar het kleurrijke schilderij blijven kijken en tegelijk luisteren naar de uitleg.

Expressionistische kleurenexplosie
Nadat ik al heel wat donkere schilderijen van Kokoschka zijn hand had gezien, was het verfrissend om wat langer bij dit kleurrijke schilderij stil te staan. Het meest opvallend en onrealistisch was het gele gezicht van de man links. Zijn diep donkerblauwe pak contrasteert mooi met het rood en geel van zijn gezicht en de tafel.

Meer dan vriendschap alleen
Ondertussen hoorde ik het antwoord op mijn vraag. Deze twee mannen zijn de typograaf Hans Mardersteig en de kunsthistoricus Carl Georg Heise die een homoseksuele relatie met elkaar hadden. Dus dat is wat hen bindt!

Ze waren bevriend met Kokoschka die door zijn kleurgebruik hun verschillende karakters wilde uitbeelden. Mandersteig was introvert en heeft daarom een donkerblauw pak aan. Het gele gezicht illustreert het innerlijke vuur in hem. Het extravertere karakter van Heise komt tot uitdrukking in een uitbundiger kleurgebruik met losse toetsen. Persoonlijk vind ik dat wat moeilijker te zien. Groen vind ik meer een rustgevende kleur.

Samen en toch apart
Een ander opvallend detail is de dwarslat. Eerst was het de bedoeling dat de portretten samen een tweeluik met scharnieren zouden vormen. Later werden ze toch in één lijst gevat. Volgens de multimediatour van Boymans zou het schilderij zonder het inklapmechanisme probleemloos in de traditie van het vriendschapsschilderij passen. En dat was beter, omdat hun liefdesrelatie in die tijd nog strafbaar was.

Wat maakt het nu voor verschil of je samen in één lijst met een tussenschot zit of als twee losse panelen met een scharnier ertussen? Toen was dat kennelijk een wezenlijk verschil. Maar goed dat ze toch samen zijn gebleven, want juist het dubbelportret is fascinerend en roept vragen op. Tenminste bij mij.

Bron: Museum Boijmans Van Beuningen

De bedreigde zwaan

Geplaatst op door
e bedreigde zwaan - Jan Asselijn, circa 1652, Rijksmuseum

De bedreigde zwaan – Jan Asselijn, circa 1652, Rijksmuseum

Toen ik voor het schilderij De bedreigde zwaan stond, voelde juist ik mij bedreigd. Ik voelde me bedreigd door haar intimiderende houding met gespreide vleugels en wijde poten, en hoorde de zwaan letterlijk sissen.

Het deed me denken aan afgelopen zomer toen mijn vriend en ik langs een zwaan wilden wandelen die haar eieren bewaakte. Dat was een slecht idee! Een heel slecht idee! Nog voor we haar naderden, ging de zwaan met wijde poten wild sissend voor het nest staan. Klaar om elk moment op ons af te stormen. Ik heb wel eens gehoord dat zwanen met hun sterke vleugels je botten kunnen breken. Er restte ons dus niets anders dan op onze schreden terug te keren. Af en toe keek ik voorzichtig achterom of ze ons achterna kwam, maar ze bleef waakzaam op haar post.

Beschermen tegen elke dreiging
De zwaan op het schilderij waakt ook over haar eieren. De witte donzen veertjes vliegen in het rond door haar wild slaande vleugels. Maar waar is de dreiging dan? Nu zie ik het: linksonder in beeld zwemt een zwarte hond. Eigenlijk vind ik de hond er niet echt heel dreigend uitzien zo met die lieve zwarte krulletjes op zijn kop en de tong slap uit zijn bek. De zwaan denkt daar kennelijk anders over. Dat dacht de onze van de zomer ook. Alles wat zich richting het nest beweegt vormt kennelijk een bedreiging.

Dubbele betekenis
Bij dit schilderij is trouwens de vraag wat nu de echte bedreiging vormt. In elk geval heeft de schilder zelf deze bedreiging niet kunnen afbeelden. In het schilderij zie je namelijk een aantal verwijzingen naar iets wat zich pas na de dood van Jan Asselijn in 1652 heeft afgespeeld.

Als je goed kijkt, zie je op een van de drie eieren ‘HOLLAND’ staan. Onder de zwaan staat ‘DE RAAD-PENSIONARIS’ en boven de hond die een bedreiging vormt: ‘DE VIAND VAN DE STAAT ‘. Volgens de documentatie van het Rijksmuseum zou dit schilderij een allegorie zijn voor de raadspensionaris van Holland die de Republiek (de eieren) wist te beschermen tegen de oprukkende machten uit Frankrijk en Engeland (de vijanden). Johan de Witt werd pas na de dood van Jan Asselijn in 1653 raadspensionaris, dus waarschijnlijk heeft iemand anders de teksten later toegevoegd.

Naast het feit dat de zwaan wit is, was de zwaan ook het familiesymbool van de familie De Witt. Of het nu feitelijk klopt of niet, het is wel een mooi verhaal. En een mooi schilderij dat met recht in de eregalerij van het Rijksmuseum hangt.

Bronnen: Rijksmuseum.nl, Dit is Nederland, In tachtig meesterwerken, Hans den Hartog Jager