Nog meer heilige verhalen

Wie is die met pijlen doorboorde man die daar met slechts een rode lendendoek aan de boom hangt? Jezus hangt toch altijd aan een kruis? Wie is die zwart-wit geklede non die half voor zich uitstaart en naar de grond wijst? Staan er nou muizen op de papierrol die ze in haar hand houdt? Jakkes!

En wie is die bebaarde man met het kindje op zijn schouder? Dat lijkt wel het kindje Jezus met een glazen bol met kruis in zijn hand.

Rechter paneel Lockhorst drieluik, Jan van Scorel, 1526-1527

Rechter paneel Lockhorst drieluik, Jan van Scorel, 1526-1527

Eerder beschreef ik het ontstaan van het Lockhorst drieluik en welke Bijbelse taferelen en figuren zich op het linkerpaneel en het middelste deel van het drieluik afspelen. Het zal je waarschijnlijk niet meer verbazen dat ook op het rechter paneel weer drie heiligen staan. Maar welke dan? Al zoekend leer ik welke heiligen het zijn en waarom: Sebastiaan, Gertrudis van Nijvel en Christoforus.

Compleet doorzeefd maar niet uitgeleefd
In dit schilderij zie je eigenlijk meerdere versies van het martelaarschap van Sint-Sebastiaan samengebracht. Het verhaal gaat dat Sebastiaan in de 3e eeuw na Christus op het Marsveld door Romeinse soldaten is doorboord met pijlen. Wonder boven wonder overleefde hij de pijlen. Volgens een ander verhaal zou hij naakt zijn vastgebonden aan een boom of paal. Ook dat zou hij hebben overleefd. Pas de derde keer was het raak toen hij werd doodgeknuppeld in het Circus van Rome. Vervolgens hebben ze hem als oud vuil in het riool Cloaca Maxima gegooid. Lekker dan!

Uit het slijk
Een heilige dame – de ene zegt Lucina, anderen zeggen Irene – viste zijn resten uit de drek, waste hem schoon en gaf hem alsnog een eervolle rustplaats in de catacomben aan de Via Appia bij de toenmalige apostelbasiliek. Later is op deze plek de basiliek van ‘Sint-Sebastiaan buiten de Muren’ gebouwd. Gezien de verhalen over zijn doorboring verbaast het me niets dat hij later beschermheilige werd voor onder andere de (boog-)schutters, soldaten en jagers.

Dochter van een heilige
Gertrudis van Nijvel (626-659) was de dochter van de heilige Ida van Nijvel. Het christelijke geloof is haar dus letterlijk met de paplepel ingegoten. Hoe kan een heilige trouwens kinderen krijgen? Het antwoord vind ik in de verklaring dat haar moeder de abdij van Nijvel pas in 1640 stichtte nadat ze weduwe was geworden. Haar dochter Gertrudis schijnt al op jonge leeftijd voor God te hebben gekozen. Toen een prins haar ten huwelijk vroeg was haar antwoord:  “Ik heb als bruidegom gekozen de eeuwige schoonheid die de oorsprong is van de schoonheid van alle schepselen. Hij die oneindig veel rijkdommen bezit en door de engelen wordt aanbeden.” Toe maar!

Al op 20-jarige leeftijd werd ze abdis, de vrouwelijke leider van de abdij. Ze bad en studeerde veel in de Heilige Schrift. Daarnaast stichtte ze veel kerken om de heiligen te eren. Ze leefde in grote armoede en gaf alles wat ze had aan de armen, weduwen en wezen. Door het vele vasten en waken was ze zodanig verzwakt dat ze al op 33-jarige leeftijd stierf.

Wat had Gertrudis dan met muizen?
Volgens de legende kampte Nijvel met een muizen- en rattenplaag. Geen gif, val of kat hielp om van de plaag af te komen. Uiteindelijk besloten de inwoners van Nijvel naar het klooster te gaan voor hulp. Tot ieders verbazing renden de muizen en ratten de stad uit toen Gertrudis begon te bidden. Daarmee waren ze van het ongedierte bevrijd. Op de site van de IKON lees ik dat de muis het symbool van de afweer van het kwaad is. Volgens een andere uitleg staat de muis symbool voor een ziel van een overledene die bij Gertrudis langsgaat om zegen te krijgen voor de reis naar het hiernamaals. Zou Jan van Scorel de muizen en ratten op de banderol hebben afgebeeld voor zijn eigen reis naar gene zijde? Of voor die van zijn opdrachtgever meneer Lockhorst?

Jezus op de schouders
De man helemaal rechts heet Christoffel of Christoforus wat Christusdrager betekent. Het is dus inderdaad het kindje Jezus op zijn schouders. Volgens een van de legendes op Wikipedia wilde ene Reprobus zijn diensten alleen aanbieden aan het hoogste gezag. ´Eerst trad hij in dienst bij de koning, die echter bang bleek te zijn voor de keizer. Hij trad in dienst bij de keizer, maar die was bang voor de duivel . Toen bood hij zijn diensten aan aan de duivel. De duivel was echter bang voor Christus en Reprobus besloot Christus te gaan dienen. Dat deed hij, op advies van een kluizenaar, door mensen op zijn brede rug een rivier over te dragen. Op zekere dag moest hij een klein kind de rivier over tillen. Terwijl hij daarmee bezig was werd het kind echter zwaarder en zwaarder, totdat Reprobus bijna bezweek en tot zijn schouders in het water stond. Toen openbaarde het kind zich als Christus en doopte Reprobus in de rivier. Zijn doopnaam werd Christoffel, Christusdrager. Jezus liet Christoffels staf groen uitlopen en zond hem weg om het evangelie te prediken.’ Jan van Scorel heeft alleen een kale staf geschilderd.

En natuurlijk werd ook Christoffel uiteindelijk gemarteld en onthoofd. Elk verhaal over de heiligen en hun volhardendheid in het christendom is weer even merkwaardig en intrigerend. Zo ook over dit drietal.

Bronnen: Centraalmuseum.nlChrisdenengelsman.nlIKON.nl, Wikipedia.nl

_______________________________________________________________________

Dit paneel is een onderdeel van Het Lockhorstdrieluik De intocht van Christus in Jeruzalem en is met ander werk van Jan van Scorel te bewonderen in het Centraal Museum. Lees meer over Het Lockhorstdrieluik en Drie heiligen op het linker paneel en De intocht van Christus in Jeruzalem op het middenpaneel.

De intocht van Christus in Jeruzalem

De intocht van Christus in Jeruzalem, Jan van Scorel, ca. 1526

Het Lockhorstdrieluik is ook wel bekend als het Drieluik met de intocht van Christus in Jeruzalem. Dat verklaart direct het tafereel wat je op het middenpaneel van dit drieluik ziet.

Het is een drukke bedoening daar bovenop de berg. De man met de baard op de ezel moet vast Jezus zijn. De palmtak in zijn hand symboliseert een pelgrim die een bedevaart naar Jeruzalem maakt. Later werd de palmtak ook het symbool voor een heilige die de marteldood is gestorven, zoals Jezus zelf de marteldood aan het kruis is gestorven.

Zijn volgelingen
De vrouw met de rode mantel en gele jurk die ernaast loopt, zou dat Maria Magdalena herself zijn? De mannen rondom Jezus houden hun kleurrijke kleren beschermend tegen hun borst gedrukt. Dat zullen wel zijn apostelen zijn. Patrick de Rynck schrijft in het boek De kunst van het kijken – Iconografie van de Europese schilderkunst 14de-18de eeuw dat de man met de grijze baard helemaal vooraan Petrus voorstelt. De man met het rode haar is Judas – die op dit schilderij al de beloning voor zijn komende verraad in een geldbuidel in zijn hand houdt. De man met het rode gewaad vlak naast Judas lijkt met zijn wijzende vinger ons te willen waarschuwen voor de verrader.

Warm welkom
De half op haar knieën gehurkte vrouw legt een zwart kleed – of misschien is het wel haar eigen omslagdoek – voor Jezus op de grond neer. De man schuin achter de vrouw houdt ook al zijn mantel klaar om deze uit te spreiden. De mensen rechts van Jezus zijn hem vanuit Jeruzalem tegemoet gelopen om hem te verwelkomen. De meesten met palmtakken in hun hand. Patrick de Rynck schrijft in het eerder genoemde kunstboek dat op de katholieke feestdag Palmpasen deze gebeurtenis wordt herdacht.

Jeruzalem in een reis door tijd
Schuin achter de mensenmenigte in vagere kleuren is Jeruzalem te zien, ervoor de Cedron-vallei. Het schijnt dat dit het beeld van Jeruzalem uit Jan van Scorel zijn tijd is en niet zoals het er in Christus’ tijd uitzag.

Op het schilderij zijn veel realistische details te ontwaren: vooraan de oostelijke stadsmuur met de Gouden poort en daarachter het grote Tempelplein met de rotstempel. Aan de noordzijde ligt de Grafkapel met twee koepels en een vierkante klokkentoren. Achter de stad rijst de citadel op. Aan de zuidzijde is de El Aksa moskee zichtbaar. En links van de stad zie je nog de berg Zion met kloostergebouwen.

Goed zijn huiswerk gedaan
Volgens de documentatie van het Centraal Museum is deze topografisch correct weergegeven beeltenis van de stad gebaseerd op een prent naar het stadsgezicht Civitas Hierusalem door Herman van Borculo. Jan van Scorel maakte zelf tijdens zijn reis naar Jeruzalem ook pentekeningen die hij later in zijn atelier in Utrecht in schilderijen uitwerkte.

Goed voorbeeld doet volgen
Als je naar de compositie kijkt, zie je dat deze min of meer schuin door de midden is gesneden. In de driehoek linksonder is het kleurgebruik heel rijk met verzadigde kleuren en gebeurt van alles – daardoor komt dit deel als het ware naar voren. Het vlak rechtsboven is rustig en veel lichter met pastel groen, blauw en zandkleur, en wijkt daardoor als het ware naar de achtergrond. Hoe kwam Jan van Scorel op het idee om dit schilderij op deze manier te schilderen? Volgens het Centraal Museum heeft hij de diagonale compositie ontleend aan de Zondvloed van Michelangelo in Sixtijnse kapel in Vaticaanstad. In de mensfiguren is de invloed van Rafaël zichtbaar.

Ook toen gold kennelijk al de regel: beter goed gejat dan slecht bedacht. Het resultaat mag er dan ook zijn.

Bronnen: www.centraalmuseum.nl , www.wikipedia.org, De kunst van het kijken – Iconografie  van de Europese schilderkunst 14de-18de eeuw, Patrick de Rynck

_______________________________________________________________________

De intocht van Christus in Jeruzalem en ander werk van Jan van Scorel is te bewonderen in het Centraal Museum. Lees meer over Het Lockhorstdrieluik en Drie heiligen op het linker paneel en Nog meer heilige verhalen op het rechter paneel.

Drie heiligen op een rij

Eerder vertelde ik hoe Jan van Scorel tot het schilderen van het Lockhorst drieluik kwam. Toen ontdekte ik ook dat elk paneel eigenlijk een schilderij op zich is. Een schilderij vol verhalen. Helaas heeft niet elke heilige op het linker paneel  een blij verhaal…

Linkerpaneel Lockhorst drieluik, 1526-1527

Linkerpaneel Lockhorst drieluik, 1526-1527

Verloofd met Jezus Christus
Zo ging ik beter kijken naar de dame helemaal links op het linker paneel. Wie is toch die schaars geklede schone? Ze heeft wel heel weinig om het lijf. En wat doet ze daar met een schaap aan haar voeten en een degen in haar hand?

Deze dame stelt de heilige Agnes voor die als 13-jarige weigerde te trouwen, omdat ze volgens zichzelf al met Jezus Christus verloofd was. Daarom werd ze bedreigd, gemarteld en verkracht. En uiteindelijk zelfs vermoord door een steek met een zwaard in haar keel.

De legende wil dat zij acht dagen nadat ze was begraven in de catacomben (3e of 4e eeuw) aan de via Nomentana in Rome, werd gezien in een gouden kleed, met een verlovingsring van Jezus Christus aan haar vinger en haar rechterzijde een wit lam. In de 7e eeuw werd op deze plek de basiliek Sint Agnes buiten de muren gebouwd. Op haar naamdag (21 januari) zegent de paus in deze kerk nog steeds twee lammeren.

Beschermheilige hoornvee
En wie is die rijk uitgedoste heilige die met zijn rug naar haar toestaat? Wat doet hij met die hoorn in zijn handen?

Deze man is paus Cornelius. De hoorn (cornu) is een associatie met zijn naam Cornelius. Hij is dan ook beschermheilige van de boeren en het rundvee (met name hoorn- en kleinvee).

In 251 werd Cornelius tot bisschop van Rome gewijd, en dus ook tot paus. Helaas duurde zijn loopbaan als paus niet lang. Zijn gematigde houding tegenover afvallige christenen bracht hem in conflict met Novatianus die extreme opvattingen verdedigde en zichzelf als paus zag (hij werd niet officieel erkend). Toen keizer Trebonianus Gallus de kerkvervolgingen opnieuw aanscherpte, werd paus Cornelius verbannen en gevangengenomen in Civitavecchia. Hier stierf hij in juni 253.

Officieel stierf hij door de ontberingen van zijn verbanning. Maar volgens sommigen gebeurde dit door onthoofding en daarom kreeg hij de titel ‘martelaar’ en werd hij als heilige vereerd.

Bijzonder is dat Van Scorel hem op dit schilderij de gelaatstrekken van paus Adriaan VI heeft gegeven, die meer dan duizend jaar later leefde: van 1459 tot 1523. Adriaan VI is de enige Nederlandse paus die we hebben gekend. Jan van Scorel heeft ongeveer een jaar in Rome voor hem gewerkt.

De vader van het kloosterleven
En de oude grijsaard met de baard; zit die nu werkelijk op de rug van een varken of lijkt dat alleen maar zo?

Deze christelijke heilige is bekend onder meerdere namen waaronder Antonius van Egypte, Antonius-Abt,  Antonius de Grote of Antonius met het varken

Antonius werd in 251 in Egypte geboren als kind van rijke ouders. Nadat zijn ouders stierven toen hij twintig jaar was, gaf hij alle bezittingen aan de armen en trok zich in eenzaamheid in de woestijn terug.

Later voegden andere christenen zich bij hem en vormden een van de eerste gemeenschappen van monniken in zijn klooster van Sint Antonius in de Oostelijke Woestijn van Egypte. Daarom staat hij ook wel bekend als de vader van het kloosterleven.

De bijnaam Antonius met het varken kreeg hij pas in de Middeleeuwen. De Antonieten, leden van de naar hem vernoemde verpleegorde, mochten hun varkens vrij laten rondlopen als vergoeding voor de verpleging die zij verstrekten. Op zijn naamdag 17 januari werden deze varkens geslacht en het vlees verdeeld onder de armen.

Op dit schilderij heeft Jan van Scorel hem dan ook afgebeeld met de herkenbare attributen: het varken en de kluizenaarsstaf.

Drie heiligen verenigd
Deze drie heiligen hadden tijdens hun korte of lange leven niets met elkaar te maken. Eeuwen later vereeuwigde Jan van Scorel hen samen op het doek, maar zonder dat ze met elkaar in contact zijn. Samen en toch apart.

Bron: Wikipedia.nl
_______________________________________________________________________

De intocht van Christus in Jeruzalem en ander werk van Jan van Scorel is te bewonderen in het Centraal Museum. Lees meer over Het LockhorstdrieluikDe intocht van Christus in Jeruzalem op het middenpaneel en Nog meer heilige verhalen op het rechter paneel.

Lockhorst drieluik

Lockhorst drieluik, Jan van Scorel, 1526-1527

Lockhorst drieluik, Jan van Scorel, 1526-1527

In mijn vorige blog kon je lezen hoe Jan van Scorel zijn Italiaanse ervaring resulteerde in een ware productieplaats voor Madonna’s. Wat deed Van Scorel nog meer met zijn inspiratie?

Van het Vaticaan naar de Domkerk
Na de dood van de Utrechtse paus Adrianus VI in 1523 keerde Jan van Scorel vanuit dé kunststad Rome terug naar Utrecht. Daar kreeg hij de opdracht van Herman van Lockhorst om een memorietafel te schilderen voor het familiegraf in de Domkerk. Het werd een fiks drieluik waarin van alles gebeurt.

Goed voorbeeld doet volgen
Dit is het eerste grote schilderij waaruit de invloed van de klassieke oudheid en de Italiaanse renaissance op Van Scorels werk blijkt. Hij heeft de compositie ontleend aan de zondvloed van Michaelangelo in de Sixtijnse kapel. De figuren zijn geënt op het werk van Rafaël. De intrede van Christus in Jeruzalem symboliseert de intrede van de ziel in het hemelse Jeruzalem. Op de buitenpanelen staan leden van de familie Van Lockhorst. Jammer genoeg zie je die nu niet in het Centraal Museum. Dan zou je spiegels moeten ophangen om de achterkant te zien.

Wie was de opdrachtgever?
Herman van Lockhorst was deken van de St. Salvatorkerk en kanunnik van de Dom. Toen Van Scorel terugkwam uit Italië ging hij bij Van Lockhorst wonen. Hij gaf Van Scorel de opdracht voor het drieluik. Van Lokhorst liet het gebeeldhouwde en geschilderde grafmonument herstellen van zijn voorvaderen, die in het midden van de Domkerk begraven liggen. Het drieluik moet als memorietafel in de buurt van het graf een plaats hebben gehad.

Gescheiden en weer samen
Daarna is dit triptiek in vijf losse stukken uit elkaar geraakt. In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw doken de vijf panelen op bij verschillende kunstveilingen. Gelukkig zijn ze door de familie Fentener van Vlissingen weer bij elkaar gebracht en aan het Centraal Museum in Utrecht geschonken.

Er gebeurt van alles…
Toen ik het Lockhorst drieluik beter bestudeerde, vroeg ik me af wat er allemaal op de panelen gebeurt en wie die mensen allemaal zijn. Het is fascinerend wat Jan van Scorel allemaal in dit schilderij heeft verwerkt. Eigenlijk is elk paneel een schilderij op zich en is het zonde om dat allemaal in dit ene artikel te proppen.

Ook benieuwd naar wat ik allemaal zag en te weten ben gekomen? Lees daarover binnenkort meer op deze blog …

Bronnen: Centraalmuseum.nlChrisdenengelsman.nl
________________________________________________________________________

De intocht van Christus in Jeruzalem en ander werk van Jan van Scorel is te bewonderen in het Centraal Museum. Lees meer over de heiligen en verhalen op de drie panelen: Drie heiligen op het linker paneel  De intocht van Christus in Jeruzalem en Nog meer heilige verhalen op het rechter paneel.

Jan van Scorel bracht Italië naar Nederland

Madonna met kind_Jan van Scorel

Maria met kind, ca. 1527 – 1530


Als je de eerste expositieruimte van het Centraal Museum in Utrecht binnenstapt, loop je bijna meteen tegen twee Madonna’s met kind van Jan van Scorel aan.

De ene heet gewoon Madonna met kind en de andere Madonna met wilde rozen. Terwijl ook daar het kind wel behoorlijk veel aandacht vraagt. Jezus is een flink uit de kluiten gewassen knaap.

Beide Madonna’s hebben een zacht, rond gezicht en behoorlijk grote oren. Bij de ene gaan ze nog verscholen onder de dikke vlecht, bij de andere piepen ze er pontificaal onderuit.

Op beide schilderijen zie je blauwe lijnen, als een soort spataderen. Dat is de loodstift uit de ondertekening die in de loop der jaren door de verflaag heen is gekomen.

Wat mij verder opviel: de stof van de jurk lijkt op beide schilderijen behoorlijk dik. Toch priemen daar pronte tepels door de stof heen. En ze zitten ook behoorlijk hoog tegen de schouder aan. Jan van Scorel had wel een heel bijzonder model of zijn fantasie ging aan de wandel…. Een meer voor de hand liggende reden is dat hij de techniek nog moest leren beheersen, omdat dit onderwerp nog vrij nieuw was voor hem.

Rood, wit en blauw
In beide schilderijen is Maria gekleed in de voor de klassieke westerse kunst gebruikelijke kleuren rood, wit en blauw. Wit is de kleur van het licht. Het wijst ook naar onschuld en maagdelijkheid. Blauw is de kleur van de hemel, vandaar een ‘hemels’ blauwe kleur. Blauw is net als wit de kleur die verwijst naar reinheid en zondeloosheid. Het rood van haar jurk zou staan voor lijden of voor koninklijke waardigheid.

Madonna met Wilde rozen

Madonna met wilde rozen, ca. 1530

Ezel of koe?
Wat mij nog opviel op het schilderij Madonna met wilde rozen zijn een man met een koe op de heuvel rechtsachter de Madonna. Ik vind het tenminste op een koe lijken, maar volgens Chris den Engelsman is het een ezel. De ezel doet vermoeden dat dit schilderij een voorstelling van een rust op de vlucht naar Egypte is.

Massaproductie
Jan van Scorel begon met het schilderen van zijn Madonna’s in de jaren 1527-1530, toen hij zijn werkplaats in Haarlem vestigde en met knechten en leerlingen productie begon te maken. Mogelijk is Madonna met wilde rozen het product van een samenwerking tussen Jan van Scorel en zijn leerling Maerten van Heemskerck.

Van Scorel zette als eerste in Nederland een schilderswerkplaats op naar Italiaans model, waarbij veel leerlingen ook een grote productie mogelijk maken. Later zou Rubens zijn voorbeeld volgen.

Importeur van de Italiaanse Renaissance
Van Scorel veranderde de schilderkunst in Nederland voorgoed. Karel van Mander noemt hem in zijn Schilder-boeck uit 1604 “Lanteerndrager en straetmaker onser consten”. Waarmee hij bedoelde dat Van Scorel de grondlegger is van de schilderkunst in de Noordelijke Nederlanden. Hij speelde een hoofdrol in de verspreiding van de Italiaanse renaissancekunst in de Noordelijke Nederlanden.

Dat is een flink statement en toch is hij een relatief onbekende gebleven, in ieder geval veel minder bekend dan Hals, Rembrandt of Vermeer. Gelukkig heeft Jan van Scorel nu wel een plaats op de eerste rang bij de opstelling Dit is het Centraal Museum…

Bronnen: Centraalmuseum.nl, Chrisdenengelsman.nl, Kerstbeelden.nl