Maria met kind, ca. 1527 – 1530

Als je de eerste expositieruimte van het Centraal Museum in Utrecht binnenstapt, loop je bijna meteen tegen twee Madonna’s met kind van Jan van Scorel aan.

De ene heet gewoon Madonna met kind en de andere Madonna met wilde rozen. Terwijl ook daar het kind wel behoorlijk veel aandacht vraagt. Jezus is een flink uit de kluiten gewassen knaap.

Beide Madonna’s hebben een zacht, rond gezicht en behoorlijk grote oren. Bij de ene gaan ze nog verscholen onder de dikke vlecht, bij de andere piepen ze er pontificaal onderuit.

Op beide schilderijen zie je blauwe lijnen, als een soort spataderen. Dat is de loodstift uit de ondertekening die in de loop der jaren door de verflaag heen is gekomen.

Wat mij verder opviel: de stof van de jurk lijkt op beide schilderijen behoorlijk dik. Toch priemen daar pronte tepels door de stof heen. En ze zitten ook behoorlijk hoog tegen de schouder aan. Jan van Scorel had wel een heel bijzonder model of zijn fantasie ging aan de wandel…. Een meer voor de hand liggende reden is dat hij de techniek nog moest leren beheersen, omdat dit onderwerp nog vrij nieuw was voor hem.

Rood, wit en blauw
In beide schilderijen is Maria gekleed in de voor de klassieke westerse kunst gebruikelijke kleuren rood, wit en blauw. Wit is de kleur van het licht. Het wijst ook naar onschuld en maagdelijkheid. Blauw is de kleur van de hemel, vandaar een ‘hemels’ blauwe kleur. Blauw is net als wit de kleur die verwijst naar reinheid en zondeloosheid. Het rood van haar jurk zou staan voor lijden of voor koninklijke waardigheid.

Madonna met wilde rozen, ca. 1530

Ezel of koe?
Wat mij nog opviel op het schilderij Madonna met wilde rozen zijn een man met een koe op de heuvel rechtsachter de Madonna. Ik vind het tenminste op een koe lijken, maar volgens Chris den Engelsman is het een ezel. De ezel doet vermoeden dat dit schilderij een voorstelling van een rust op de vlucht naar Egypte is.

Massaproductie
Jan van Scorel begon met het schilderen van zijn Madonna’s in de jaren 1527-1530, toen hij zijn werkplaats in Haarlem vestigde en met knechten en leerlingen productie begon te maken. Mogelijk is Madonna met wilde rozen het product van een samenwerking tussen Jan van Scorel en zijn leerling Maerten van Heemskerck.

Van Scorel zette als eerste in Nederland een schilderswerkplaats op naar Italiaans model, waarbij veel leerlingen ook een grote productie mogelijk maken. Later zou Rubens zijn voorbeeld volgen.

Importeur van de Italiaanse Renaissance
Van Scorel veranderde de schilderkunst in Nederland voorgoed. Karel van Mander noemt hem in zijn Schilder-boeck uit 1604 “Lanteerndrager en straetmaker onser consten”. Waarmee hij bedoelde dat Van Scorel de grondlegger is van de schilderkunst in de Noordelijke Nederlanden. Hij speelde een hoofdrol in de verspreiding van de Italiaanse renaissancekunst in de Noordelijke Nederlanden.

Dat is een flink statement en toch is hij een relatief onbekende gebleven, in ieder geval veel minder bekend dan Hals, Rembrandt of Vermeer. Gelukkig heeft Jan van Scorel nu wel een plaats op de eerste rang bij de opstelling Dit is het Centraal Museum…

Bronnen: Centraalmuseum.nl, Chrisdenengelsman.nl, Kerstbeelden.nl